Vorige week is ‘De staat van het onderwijs 2021’ door de inspectie gepresenteerd. Aan de ene kant is er terecht bewondering voor het enorme vermogen dat iedereen in het onderwijs toont, om zich steeds weer aan te passen aan mogelijkheden binnen de Coronacrisis. Aan de andere kant wordt de noodklok geluid, omdat te weinig leerlingen de gestelde normen voor rekenen en lezen halen. Daarbij neemt de kansenongelijkheid toe door de huidige situatie en de toename van commercieel schaduwonderwijs. De inspectie adviseert dat het onderwijs niet alleen de huidige schade repareert, maar ook de kans benut tot renovatie. Wat ons betreft dient daarbij juist het paradigma onder de loep genomen te worden, wat tot dit oordeel leidt.

Eerst zien, dan geloven
Dat is het paradigma van de rationele mens dat op allerlei gebieden onze maatschappij heeft doordrongen. Op basis van feiten willen we tot oordeelsvorming komen. Het onderwijs is daar geen uitzondering op. Ook daarin geldt het idee: meten is weten. Op basis daarvan worden normen vastgesteld en wordt beoordeeld hoe leerlingen en scholen aan die normen voldoen. En op dit moment is dat oordeel: het gaat niet goed.

Doch meten is beïnvloeden
‘Eerst zien, dan geloven’ is een paradigma vanuit scepsis en wantrouwen. Het leidt tot controle door metingen. Het effect ervan is een dwang om aan normen te voldoen. De oordelen die uit dergelijke metingen komen, voeden een cultuur van afrekening. Daarin legt de angst voor falen en fouten een deksel op initiatieven en leerklimaat. Toetsing en beoordeling hebben een negatief effect op prestaties tot gevolg. Kortom, meten is niet weten. Meten is beïnvloeden. Hoewel de top-down benadering de bedoeling had om de kwaliteit te verhogen, heeft het tot effect gehad dat het vakmanschap in het onderwijs onvoldoende is gewaardeerd en gestimuleerd. Zolang de inspectie zijn eigen rol in dit systeem niet onderkent, onderhoudt zij het. De toename van commercieel schaduwonderwijs, waar zij kritiek op heeft, is juist een uitwas van hetzelfde paradigma.

Het is dus precies andersom
Het is “Eerst geloven en dan ga je het zien.” Mensen laten zich niet leiden door objectieve feiten, omdat we selectief zijn in onze waarneming. Wij hebben de neiging om de feiten te zien, die onze overtuiging ondersteunen en de feiten te negeren die het tegenspreken. Dat is het opheffen van cognitieve dissonantie: wij kunnen moeilijk om gaan met strijdige overtuigingen en derhalve ook met ogenschijnlijk strijdige feiten. Ogenschijnlijk, want onze overtuigingen bepalen ook hoe we de feiten waarnemen. We leven op dit moment allemaal in dezelfde werkelijkheid en toch ziet de één in de feiten redenen om vaccins te wantrouwen, terwijl de ander in dezelfde feiten redenen ziet om ze als heilzaam te beschouwen. Het is dus eerst geloven en dan zien, want wat je gelooft, bepaalt hoe je ernaar kijkt. Niet voor niets bepaalt de vermeende geloofwaardigheid van een medium of mensen informatie als feitelijk waarnemen.

Hoe werkt dat in het onderwijs?
Het paradigma ‘Eerst zien, dan geloven’ leidt er in het onderwijs bijvoorbeeld toe dat leerlingen worden beoordeeld op wat zij over het algemeen laten zien. Uitzonderlijke prestaties zijn dan een regel die de uitzondering bevestigd. Sterker nog: als je een hele tijd een stijgende lijn hebt laten zien, moet je die wel volhouden om een bepaald advies te krijgen, zo vernamen we uit de serie ‘Klassen’. Dus hoewel leerlingen al potentieel hebben laten zien, is er nog geen geloof dat het eruit gaat komen. Daarbij spelen ook andere ‘feiten’ een rol, zoals de sociaaleconomisch achtergrond. Als men geen steun krijgt van thuis, dan gaat het er ook niet uitkomen, wordt dan gedacht.

Wat als we eerst geloven in potentieel?
Dat is het uitgangspunt bij de waarderende aanpak. Ieder mens heeft potentieel en dat zien we niet ‘over het algemeen’, dat zien wij juist ‘in het bijzonder’. Met hun beste prestaties laten kinderen zien wat zij kunnen. Daarom is het essentieel om met leerlingen te onderzoeken hoe dat gelukt is. Want als jij gelooft in hun potentieel en hen door die bril naar zichzelf laten kijken, dan gaan zij het zelf net zo zien. Ook die sociaaleconomische omstandigheden ga je dan anders bekijken. Want het kind heeft dan het potentieel laten zien, ondanks de thuissituatie! Als dat er nu al uitkomt, hoeveel zal het kind dan laten zien als het nog meer kansen krijgt. Dat is juist een reden om een daarbij bijpassend advies te geven. Je lift daarmee niet alleen het zelfvertrouwen van het kind op, maar ook dat van de ouders. Moet je eens voorstellen hoe ver jouw impact kan reiken als je gelooft in potentieel.

Leiders die geloven, laten medewerkers geloven
Het is dus eerst geloven en dan ga je het zien. Dat betekent dat je juist vraagtekens moet zetten bij je overtuigingen. En dan geen sceptische vraagtekens, want die komen voort uit ‘eerst zien en dan geloven’. Omdat je ziet wat je gelooft, is het bovenal belangrijk om je af te vragen: “Wil ik dat deze overtuiging waar is?” Daarom gaan wij bij waarderend leiderschap altijd uit van drie basis overtuigingen:

• Iedereen doet alles met de beste intenties
• Iedereen wil zijn verantwoordelijkheid nemen
• Iedereen heeft kwaliteiten en potentieel

Als je door die bril kijkt en onderzoekt wat er dan werkt in het onderwijs, dan zie je waar mensen kwaliteit, vakmanschap en professionaliteit tonen. Vanuit jouw geloof laat je mensen zo kijken, dat zelfs de sceptici in de feiten die boven tafel komen, bewijs zien voor hun eigen kracht. Dan maak je positief gebruik van ‘onderzoeken is beïnvloeden’, want dan komt potentieel tot bloei.

Hoe gaat de inspectie zichzelf renoveren?
Dus als de inspectie een renovatie van het onderwijs voorstelt, dan begint dat bij geloven wat zijzelf wil zien. Want veranderen gaat niet over ‘ver’ en ‘anderen’. Het zou heel vreemd zijn als de inspectie zou denken dat het onderwijs gaat veranderen als zijzelf hetzelfde blijft doen. Kortom: voor een grondige renovatie van het onderwijs mag de inspectie de eigen overtuigingen, waarop het systeem is geënt, eens kritisch onder de loep nemen.

Met welke overtuiging kijk jij naar het onderwijs? Hoe bepaalt dat wat jij ziet?

Deel deze pagina met je netwerk: