Je bent niet verantwoordelijk voor het effect van jouw handelen

Wat? Hè? Echt? Ja, maar… zal je wellicht denken. Dat is een hele logische reactie, want we vinden het heel normaal om onszelf en anderen verantwoordelijk te houden voor de gevolgen van de keuzes die we maken. Toch is dat een standaard beoordelingsfout waarmee we te streng zijn voor onszelf en anderen. Dat neemt niet weg dat we wel verantwoordelijk zijn en het is heel bevrijdend om te weten waarvoor dan wel.

Het is een standaard beoordelingsfout
Bij het organisatieadviesbureau waar ik gewerkt heb, hielpen wij een kleine twintig jaar geleden de KNVB bij het ontwikkelen van een nieuw en zo objectief mogelijk beoordelingssysteem voor scheidsrechters. Dat bleek zeker nodig, want de manier waarop de scheidsrechters beoordeeld werden, verschilde niet heel erg van de gemiddelde supporter. Door laten spelen bij buitenspel werd bijvoorbeeld zwaarder aangerekend als dat tot een doelpunt leidde dan wanneer er niet gescoord werd. “Dan beoordeel je de scheidsrechter op de kwaliteiten van de voetballer”, stelden wij. Dat opende de ogen dat er heel anders gekeken moest worden. Wij leerden de waarnemers vervolgens sec te kijken naar de reactie van de scheidsrechter op situaties, los van de consequenties van hun besluiten.

Want jij hebt geen directe invloed op het effect
Dat is een van de verhelderende inzichten van Steven Covey. Anders dan we in de natuurkunde leren, is er geen directe relatie tussen jouw actie en de reactie die erop volgt. Er zijn diverse factoren van invloed die buiten jouw invloedssfeer liggen. Zo kan je tegen de één precies hetzelfde zeggen als tegen de ander en het kan toch een verschillend effect hebben, omdat de één anders kijkt en luistert dan de ander. Of twee mensen kunnen hetzelfde tegen jou zeggen en toch vat je het verschillend op, omdat je bij de één hele andere beelden en interpretaties hebt dan bij de ander. De toestand en het referentiekader van de ontvanger bepalen het effect van de boodschap en dat maakt dat je te maken hebt met toevalsfactoren die geheel onbekend zijn.

Zelfs als je hele stomme fouten maakt
Toen ik voor de politie selectieassessments deed, heb ik eens een enorme blunder gemaakt. We werkten altijd in oude rapporten om snel te kunnen schrijven. Ik had bij iemand allerlei risico’s gesignaleerd en die duidelijk beschreven. Alleen had ik de positieve eindconclusie laten staan die in het oorspronkelijke rapport stond. Dat ontdekte ik pas toen de personeelsmanager van de betreffende regio belde om te vragen of dat wel klopte. De kandidaat had de rapportage al ontvangen, dus die moest ik gaan bellen om de fout recht te zetten. Deze was het wel opgevallen dat de tekst wat negatief was, maar was zo blij geweest met de positieve conclusie dat hij zijn baan al had opgezegd. Hoewel ik daardoor eerst kramp in mijn maag kreeg, bedacht ik mij al snel: ik ben dan wel verantwoordelijk voor de fout in het rapport, maar ik ben niet verantwoordelijk voor deze keuze van de kandidaat. Hij heeft zelf het risico genomen om zijn baan op te zeggen, terwijl hij nog in de procedure zat en nog niet was aangenomen door de politie.

Waar ben je dan wel verantwoordelijk voor?
Bovenstaande situatie en het voorbeeld van het beoordelingssysteem van de scheidsrechters schetsten dat eigenlijk al: je bent verantwoordelijk voor jouw reactie op een situatie. Daar heb je namelijk 100% invloed op. “Maar 95% van ons gedrag is onbewust!”, zullen de nodige mensen zeggen. Dan nog gaat het erom wat je doet met die 5 procent. Je kunt bewust waarnemen. Je kunt je bewust zijn van de manier waarop je kijkt. Je kan bewust kiezen voor een wereldbeeld, voor positieve aannames over mensen en voor de houding waarmee je in de wereld staat. Daarmee beïnvloed je een groot deel van je onbewuste gedrag. Ook al liet ik onbewust een foute zin in de rapportage staan, ik was er wel aanspreekbaar op. Ik had bewust de keuze gemaakt om in een oud rapport te werken en had de bewuste keuze kunnen maken om het zorgvuldiger te checken.

We kunnen wel leren van het effect
Het mooie van je verantwoordelijkheid en hoe je reageert op een situatie, is dat het je juist veel vrijheid geeft. Ieder effect op jouw gedrag is namelijk weer een nieuwe situatie waarop jij mag reageren en waarin je iets anders kan proberen. Want Covey leert ons ook: het effect van jouw gedrag wordt bepaald door algemeen geldende natuurwetten. Een belangrijke daarvan is: eerst de ander begrijpen voor jij begrepen kan worden. Dus als het effect van jouw gedrag onbedoeld of onverwacht is, dan is dat een nieuwe kans om de ander beter te gaan begrijpen. Hoe de ander reageert, zegt namelijk iets over die ander en je kan er bewust voor kiezen om dat nader te onderzoeken. Dus je hebt alle vrijheid om net zo lang door te gaan tot je begrijpt welke principes het effect bepalen. Doorzettingsvermogen en nieuwsgierigheid zijn wellicht je belangrijkste verantwoordelijkheden, juist bij fouten en moeizame processen. We blijven verantwoordelijk om te onderzoeken en daarvan te leren.

Deel deze pagina met je netwerk: