Hoe Waarderend Onderzoeken ‘Knoster’ ondervangt

Een van de modellen die in de schoolleidersopleiding wordt aangeboden om inzicht te krijgen in veranderingsprocessen, is het Knoster model. Het beschrijft vijf aspecten die op orde moeten zijn om een verandering te laten slagen: visie, urgentie, plan, middelen en competentie. Daarnaast maakt het inzichtelijk wat er gebeurt als één van deze factoren afwezig is. Daardoor kun je herkennen wat aandacht vraagt. Toen ik het onlangs weer eens onder ogen kreeg op LinkedIn, bedacht ik: wat mooi, Waarderend Onderzoeken ondervangt dat allemaal!

Verwoorden: Visie en Urgentie
Bij Waarderend Onderzoeken beginnen we met het verwoorden van een positief doel. Waar willen we meer van? Vaak wordt dat in eerste instantie ingegeven door een probleem, door een frustratie waar men vanaf wil. Het voordeel van deze negatieve insteek, is dat het zichtbaar maakt wat belangrijk is. Er is duidelijk blijk van urgentie. Dat keren we om in een positief verlangen, want dan is er pas sprake van een visie: je kijkt vooruit naar wat je wel wilt. Voor een helder en passend gezichtspunt is het belangrijk om kritisch door te vragen tot je daadwerkelijk de essentie hebt. Zo is het verlangen naar betere resultaten van leerlingen behoorlijk oppervlakkig en gaat het meer over urgentie. De idee dat resultaten een uitkomst zijn van leerprocessen en dat daar meer de aandacht naar uit mag gaan, getuigd al van meer visie. Tegelijkertijd hoeft het nog niet helemaal helder te zijn, als we in eerste instantie al een richtingsgevoel hebben.

Verdiepen: Competentie
Want om nog scherper te krijgen waar we meer van willen, helpt het om vervolgens te onderzoeken wat er al is. Wat gebeurt er op de beste momenten? Wanneer zien we leerlingen het beste leren? Wanneer zien we kwartjes vallen? Wat gebeurt er dan en wat zegt dat over wat er werkt in geweldige leerprocessen? Bij het onderzoeken van momenten van het beste worden mensen zich bewust van de competenties die allemaal in huis zijn. Dat geeft veel vertrouwen in het potentieel van de organisatie, teams en individuen: dat het mogelijk is om de verandering te realiseren. Men weet waar men op kan voortbouwen en ook waar meer aandacht naar uit mag gaan. Zo kan het zijn dat men ontdekt dat de meeste leerprocessen al op orde zijn en dat men vooral meer gericht mag zijn op het aansluiten bij de motivatie van leerlingen.

Verbeelden: Visie
In de fase van het verbeelden brengen we mensen met hun hoofd en hart in de toekomst. Stel je voor dat ons potentieel volledig benut wordt voor geweldige leerprocessen, hoe zien we dat idealiter voor ons? Daarbij maken we gebruik van creatieve werkvormen die ervoor zorgen dat mensen nieuwe invalshoeken en associaties krijgen. Zo wordt een toekomstvisie gevormd die een sterke aanscherping is van de eerste visie die bij het verwoorden is geformuleerd. Als bijvoorbeeld de motivatie van leerlingen een issue is en er is geconstateerd dat zij veel liever gamen, dan nodigt dat uit tot het creatief vormgeven van een visie aan de hand van de vraag: stel dat het onderwijs een game zou zijn, hoe zou het er dan uitzien? In het Waarderend Onderzoeken ontwikkelen we graag visie door anders te kijken.

Vormgeven: Plan, Middelen en Competentie
Als helder is hoe we het idealiter zien, gaan we zaken concreet maken. Het ideaalbeeld wordt dan vertaald naar de realiteit en de keuzes die dat vraagt. Knoster geeft aan dat een verandering tot frustratie leidt als er te weinig middelen zijn en dat is logisch. Bij Waarderend Onderzoeken gaan we uit van de middelen die er zijn en gaan dan bekijken hoe we daarmee dichter bij het ideaal kunnen komen. Als het niet kan zoals je idealiter zou willen, hoe kan het dan wel? Die focus leidt tot creativiteit en plezier. Het benutten van game-elementen kan bijvoorbeeld ook old-school zonder digitalisering. De vraag is dus meer: waar kunnen we beginnen? Zo ontvouwt zich gaandeweg een plan dat de verandering in beweging zet. Knoster stelt dat er angst ontstaat als voor de uitvoering competenties en vaardigheden ontbreken. Het trainen van aanvullende vaardigheden kan in de fase van het vormgeven een waardevolle interventie zijn.

Verwezenlijken: Verandering
Door de voorgaande stappen is daarbij aan de ene kant al een basis zelfvertrouwen dat verandering mogelijk is. Aan de andere kant is er altijd een ondertussen waarin men een ‘nog niet geheel weten en kunnen’ kan ervaren. Daarom vraagt het ook moed om iets te proberen. Want juist als iets mag mislukken, kan er pas iets nieuws ontstaan. ‘De eerste pannenkoek mislukt altijd.’ En toch is die prima te eten. Niets ontstaat in één keer en iedere grote verandering is ooit begonnen met een eerste stap. Kortom: het gaat om de progressie die gemaakt wordt. Daarin gaat men ervaren dat men steeds competenter wordt, dat men steeds meer helder krijgt waar het naartoe gaat en waarom dat belangrijk is. Wat werkt kan vastgelegd worden, zodat het houvast biedt en succes leidt daarbij vaak tot meer middelen.

De cyclus is per definitie een plan met een visie
Het mooie van de Waarderende Cyclus is dat het niet nodig is om alle vereisten van Knoster in één keer helder te krijgen. Je kunt gewoon beginnen met het proces en dan wordt het gaandeweg duidelijk. Tegelijkertijd krijgt alles op het juiste moment de aandacht. De cyclus zelf is al een plan met heldere en concrete stappen. Daarbij ontwerpen we het proces zo, dat de manier van veranderen gelijk is aan de verandering. Dus als we willen dat leerlingen meer leren door betere leerprocessen, dan doen we dat met een proces waarin docenten en leerkrachten ontdekken en leren wat er werkt in die processen. Een adequaat ontworpen cyclus is dus een plan met een visie.

Welke verandering zou jij graag op gang willen brengen?